جامعه مدنی و ارکان آن (۱۲)
در بحث های گذشته از ماهیت جامعه مدنی و مرام و مسلک آن در مقابل جامعه بدوی و بربر و جاهلی قلم زده شد و نیز از عوامل محدثه آن که خانواده و آموزش و پرورش و آموزش عالی باشد نیز سخن به میان آمد. اینک سخن از سکّان داران و ارکان آن مطرح است. بدیهی است شناخت این عوامل، کار ساده ای نیست بلکه کار یک انسان فوق جامعه مدنی و با اشراف همه جانبه و مطلق بر اوضاع و احوال و روند کاری آنان است و این در شأن و مقام پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و ائمه معصومین علیهم السلام این سیاست مداران عباد و خدا گرایان می باشد لذا ما این شناخت و نقش مثبت و منفی آن عوامل را از منظر رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله به رشته تحریر در می آوریم. قال رسول الله صلی الله علیه وآله: قال رسول الله صل الله علیه و آله :لا تصلح عوام امتى الا بخواصها قیل :ما خواص امتک؟ فقال :خواص امتى اربعه :الملوک و العباد و التجار قیل :کیف ذللک؟ قال صل الله علیه و آله :الملوک رعاه الناس فاذا کان الراعى ذنیا فمن یرعى الغنم؟ و العلماء اطباء الخلق کان الطیب مریضا فمن یداوى المرضى؟ و العباد دلیل الخلق فا ذا کان الدلیل ضالا فمن یهدى السالک؟ و التجار امناء الله فى الخلق الله فاذا کان الامین خائنا فمن یعتمد( ناسخ التواریخ/ج۵/ص۳۹۲)، پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: اصلاح امور توده امت من به خواص آن مربوط می شود و جز با آن ها ممکن نیست. گفته شد یا رسول الله خواص امت شما چه کسانی هستند؟ فرمود: خواص امت من چهار گروه می باشند نخست پادشاهان و امراء و حکّام و دوم نیز علماء و دانشمندان و سوم نیز پرهیزکاران و اهل سلوک و چهار نیز تجّار و بازرگانان. گفته شد چگونه اصلاح امور جامعه و توده مردم به این ارکان چهارگانه مربوط می شود؟ فرمود: پادشاهان و زمام داران امور، شبانان مردم می باشند پس هرگاه شبان، گرگ گونه عمل کند چه کسی شبان خواهد بود و علماء و دانشمندان نیز اطباء و درمان بخشان خلق هستند پس هرگاه طبیب، خود مریض باشد چه کسی بیمار را درمان می کند و عبّاد و زاهدان جامعه چراغ راه هدایت خلق می باشند پس هرگاه راهنما، خود گمراه باشد چه کسی سالک را هدایت می کند و تجار و بازرگانان امناء خداوند متعال در میان خلق می باشند پس هرگاه امین ها، خیانت کار شدند بر چی کسی می توان اعتماد کرد؟ رسول گرامی اسلام با بینش وحیانی خود به چهار رکن اساسی مدیریتی جامعه اشاره فرموده است که با عمل مثبت خود مدیر جامعه مدنی و خیرمند خواهند بود و با عمل منفی و شرّآفرین خود جامعه را به قهقرائی و سقوط خواهند کشید. ناگفته نماند هرچند در کلام حکیمانه پیامبر اعظم صلی الله علیه وآله لفظ ملوک به کار رفته اما منظور از ملوک، قدرتمندان هرمی جامعه با عناوین مختلف شاه، امیر، ولّی، خلیفه و غیره می باشد و منظور از علماء نیز مطلق دانشمندان فرق اسلامی اعمّ از حوزوی و دانشگاهی است و منظور از عباد، مکتب داران ملک زهد و پارسایی مانند سلمان و ابوذر و غیره می باشد و منظور از تجّار، مطلق کسبه اعم از جزئی و کلی، وارد کننده و صادر کننده و داخلی و خارجی می باشد. راستی چه زیبا و ژرف نگرانه اصلاح امور جامعه را به اصلاح چهار رکن فرمان فرمائی، دانش آفرینی، پرورشی و اقتصادی مرتبط فرموده که رگ حیاتی جامعه در گرو صلاح و فساد آن چهار رکن می باشد و در یک بیان دیگر نیز فرمودند: صِنْفانِ مِنْ اُمَّتی اِذا صَلَحا صَلَحَتْ اُمَّتی وَ اِذا فَسَدا فَسَدَتْ اُمَّتی العلما و الأُمَراءُ(خصال صدوق/ج۱/ص۴۱)، دو گروه از امت من هستند که هر گاه آن ها صالح و شایسته بودند امت من نیز صالح خواهد بود و اگر آن ها فاسد شدند امت من نیز فاسد می شود و آن دو صنف دانشمندان و فرمان فرمایان و مدایرن جامعه میباشند و منظور از علماء نیز مطلق دانشمندان اعم از آموزش و پرورش و آموزش عالی و حوزوی در تمام ملل اسلامی می باشد و فرمان فرما نیز مطلق سردمداران ملت های اسلامی می باشد بنابراین تحقق جامعه مدنی، یک مسئله ای است که علت محدثه آن در گذشته بیان شد و علت مبقیه و مدیریتی آن مسئله دیگری است که رسول اکرم صلی الله علیه وآله نقش مثبت و منفی آنان را بیان فرموده.