جامعه مدنی و خاستگاه آن
غرض از ارسال رسل و انزال کتب تشکیل جامعه مدنی بشری در کره خاک بوده است. قبل از بررسی عوامل و بیان زمینه ها و موثرات در تحقیق آن باید دانست جامعه مدنی چه ویژگی دارد و چیست؟ آنچه مسلم است بشر از نظر منطقی و ماهیت شناسی نوعی حیوان است که تمام انواع حیوانات از نظر ویژگی های حیاتی و غرائز و مطالبات مادی مشترک است و آنچه آن ها در ماهیت حیوانی دارند انسان که نوعی از آن جنس است نیز دارا می باشد بنابراین آنچه نوع انسان را از سایر حیوانات جدا می کند و تاج زرین مدنیت را بر سر او می نهد، ویژگی های او است که آن را فصل ممیز انسان یعنی عقل می نامند و از نشانه های عقل در وجود انسان آن است که امام صادق علیه السلام فرمود: عقل وسیله بندگی خداوند متعال و تهیه مقدمات بهشت است و در تعبیر دیگر فرمود: نشانه عقل، دین داری است و هر کس دین داشت وارد بهشت می شود. مفهوم این تعریف آن است که کسانی که پای بند به دین نمی باشند عقل ممیز بشری را ندارند و از نوع انسانی خارج و داخل در جنس که حیوان مطلق باشد باقی خواهند بود چنانکه قرآن کریم در سوره انفال در دو آیه به این حقیقت اشاره می کند و می فرماید: إن شر الدواب عند الله الصم البکم الذین لا یعقلون ( آیه ۲۲ )، بدترین جنبنده ها در نزد خداوند متعال آن هایی هستند که گوش شنوا و منطق انسانی ندارند و بی خرد هستند. دوّاب جمع دابّه است و دابه به معنی جنبنده ای است که شامل حیوانات ریز دریایی و خشکی تا بزرگ اندام ها همه را شامل می گردد و آنچه انسان را برتری می دهد و از سایر جنبنده ها متمایز می سازد عقل و خرد او است و عقل از طریق آثار آن مشخص می شود که همان بندگی الهی باشد که اگر بندگی نبود عقل نیست و زمانی که عقل نبود، انسان نیست بلکه جنبنده ای است خطرناک و در آیه ۵۵ همین سوره انفال به نقش این آثار در تحقق عقل و بشریت انسان اشاره می کند و می فرماید: انّ الشر الدواب عندالله الذین کفروا فهم لایؤمنون – بدترین جنبنده ها نزد خداوند متعال آن هایی هستند که کافر شده و خدا و احکام او را باور ندارند. لذا یک رابطه مستقیمی است میان ایمان و عقل بشریت طبق برهان فلسفی از نبود ایمان پی به عدم خرد و از عدم خرد، پی به عدم بشریت برده می شود و در نتیجه انسان منهای ایمان و عقل، حیوانی از حیوانات خطرناک و به تعبیر قرآن کریم، بدترین جنبنده است. جامعه مدنی پس از بیان آن مقدمه اینک در تعریف جامعه مدنی که هدف الهی از ارسال رسل و انزال کتب بوده باید گفت جامعه منسوب به مدنی جامعه ای را گویند که افراد آن از زن و مرد در هر موقعیت، مقیّد به رعایت احکام و قوانین الهی در پندار و گفتار و کردار باشد و علی رغم سایر حیوانات که مقرراتی در زندگی ندارند نه اهل عبادت هستند و نه اهل ازدواج با مقررات و نه اهل روابط مشروع و نامشروع اجتماعی و نه اهل حلال و حرام و نه اهل آداب اخلاقی خانوادگی و اجتماعی انسان منسوب به جامعه مدنی تمام این ها را در زندگی فردی و اجتماعی خود دقیقاً مدّ نظر دارد و عمل می کند و آنگاه با تحقق آن، فرسنگ ها از انواع حیوانی که در جنسیت منطقی با آن ها مشترک است فاصله دارد و مخدوم کائنات خواهد بود. عوامل مؤثر در تحقق جامعه مدنی بدیهی است که جامعه مدنی، معلولی است مانند سایر معلول ها که دارای علت و عللی می باشد و این علت ها هستند که چنان معلولی را تحقق می بخشند. این علت ها در سه مقطع قابل ملاحظه و بررسی می باشد. ۱- خانواده ۲- آموزش و پرورش ۳- آموزش عالی ما نخست عامل خانواده را مورد مطالعه و بررسی قرار می دهیم که پدر و مادر تا چه حدّ در سرنوشت فرزندان خود نقش دارند و چه تأثیری در بافت جامعه مدنی ایفاء می کنند. روشن است که خانواده از آحاد جامعه و سنگ زیربنای آن می باشد. اگر پدر و مادر اولاً در تکوّن فرزندان دقت لازم را به جای آورد؛ فی المثل پدر از کسب حلال به معاش بپردازد و از هر لقمه حرامی پرهیز کند تا نطفه و اسپرمی که مایه تکون اولاد است از راه صد در صد مشروع تهیه شده باشد قطعاً زمینه فرزند صالح و سالمی را فراهم آورده زیرا لقمه و غذا نقش تعیین کننده ای دارد که نمونه آن را در زندگی دخت گرامی رسول اکرم صلی الله علیه وآله یعنی حضرت فاطمه زهرا علیها السلام ملاحظه می کنیم. پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله دارای چهار دختر به نام های زینب، ام کلثوم، رقیه، فاطمه بود که تمام آن ها از یک مادر یعنی حضرت خدیجه کبری می باشند. بزرگ ترین آن ها زینب و کوچک ترین آن ها فاطمه علیها السلام است اما مقام و مرتبه ای که فاطمه علیها السلام در عالم بشریت پیدا کرده و در نزد خود پیامبر اعظم صلی الله علیه وآله نیز از جایگاه خاصی برخوردار بوده قابل مقایسه با هیچ کس نیست که رفتار پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله نیز با او نه به عنوان یک فرزند بلکه به عنوان یک مقام عالی رتبه انسانی ملقب به انسّیه حوراء عمل می کرده است قطعاً جای سئوال است که منشأ این برتری و اعتلای مقام حضرت زهرا علیها السلام و بهترین زنان عالم شدن چه بوده است! پاسخ آن است که منشأ تکوّن و انعقاد نطفه او از عالم ملکوت و بهشت برین است و لذا او نیز انسان برین است. در روایات متعددی از قول رسول الله صلی الله علیه و آله نقل شده که فرمودند: هنگامی که به معراج رفتم به من از میوه های بهشتی خورانیدند و آن میوه ها منشأ تکون نطفه فاطمه علیها السلام شد و لذا هرگاه مشتاق بوی بهشت می شوم فاطمه را می بویم ( بحارالانوار/ج۴۳/ص۴و۵ ) لذا یکی از عوامل مؤثر در نیک سرشتی و انسان متعالی شدن لقمه حلال است که وظیفه تهیه آن به عهده پدر و ولی فرزند است و طبعاً شیری را که مادر به فرزند تزریق می کند آن نیز باید از لقمه حلال تهیه شده باشد زیرا شیر مادر و حالات او و عفت و پاکدامنی وی تأثیر بسزایی در سرنوشت و کمالات اولاد دارد. امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام می فرماید: اُنظُروا مَن تُرضِعُ أولادَکُم ؛ فَإِنَّ الوَلَدَ یَشِبُّ عَلَیهِ؛ دقت کنید که چه کسی فرزندان شما را شیر می دهد زیرا فرزند با شیر بار می آید و جوان می شود. ولذا نه تنها شیر در عقاید او اثر دارد که در هوش و فراست نیز مؤثر است که امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام پیوسته می فرمود: لاتسترضعوا الحمقا فان اللبن یغلب الطباع و قال رسول الله صلی الله علیه وآله: لاتسترضعوا الحمقاء فان الولد یشب علیه – زن کوته فکر را برای شیر دادن انتخاب نکنید زیرا بر طبیعت و سرنوشت غلبه پیدا می کند و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: زن کوته فکر را برای شیر دادن انتخاب نکنید زیرا اولاد بر آن بار می آید. ولذا نه تنها شیر در اعتقاد و اخلاق و خلاصه سرنوشت اولاد اثر می گذارد که در اندام و زیبایی یا زشتی آن نیز مؤثر خواهد بود چنانکه شخصی به نام محمدبن مروان می گوید امام باقر علیه السلام به من فرمود: استرضع لولدک بلبن الحسان و ایّاک و القباح فانّ اللبن قد یعدی – برای شیر دادن فرزندت از شیر زیبارویان دایه بگیر و از زشت رویان بر حذر باش که شیر، زمینه ساز است. بنابراین لقمه و شیر در سرشت و ظاهر اولاد و در خط و مشی او از عوامل مؤثر است که نمونه عملی آن را در حال و گذشته فراوان می بینیم. فی المثل، محمد بن ابوبکر و عایشه، خواهر و برادر می باشند. پدر آن ها ابوبکر است اما مادر محمد از مادر عایشه جدا می باشد و مادر او اسماء بنت عمیس بیوه جعفر بن ابوطالب، بانوی با عفت و پاکدامن و سرشار از اخلاق و ادب بوده. نتیجه این دوگانگی در شیر، اختلاف سیر و سلوک این خواهر و برادر را در پی دارد. در جنگ جمل محمد از سربازان فداکار امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام می گردد و عایشه نقطه مقابل از ستیزه گران علیه امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام می شود. این اختلاف بینش و منش و کنش، نشئت گرفته از تعذیه دو شیر متفاوت است لذا اینجاست که نقش رهنمود سیره و سنت دینی در زندگی جامعه مدنی و به سمت خداوند متعال حرف اول را می زنند. در تکمیل نقش خانواده در تحقق جامعه مدنی به زوایای دیگر آن در بحث های بعدی اشاره خواهد شد.